ایستگاه اول! حقوق شهروندی: "پیاده می‌شم"

دیدید مسافر کنار دستی تان با کمال بی توجهی فضایی بیشتر از فضای یک فرد مسافر را اشغال کرده و  با صدای بلند با تلفن همراه صحبت می کند و ... اینها و مواردی از این قبیل که هر روزه در وسایل نقلیه عمومی شهر تهران شاهد آن هستیم از مصادیق تضییع حقوق شهروندی هستند. پژوهشگران مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه‌ای روزنامه همشهری برای دستیابی به مصادیق تضییع حقوق شهروندی در وسایل نقلیه عمومی و نقش نهادهای اجتماعی موثر در رعایت حقوق شهروندی میان مردم از نظر تهرانی ها، به انجام یک نظرسنجی تلفنی مبادرت ورزیده‌اند که روش‌ها و نتایج به دست آمده در این تحقیق را در زیر می‌خوانیم:

مدیر طرح: شبنم چهره
همکاران: سیامک کفایی- زهرا ادریس آبادی- میترا زاغی- فریده درفشی- فریده حیدر نژاد- سمیه گایگانی

پیشگفتار
شاید همین امروز صبح وقتی که از خانه خارج می شدید دیده باشید که همسایه با ریختن زباله پیاده رو را یا با پارک خودرو جلوی خروجی پارکینگ مسیر شما را مسدود کرده است. شاید همین دیروز بود که وقتی می خواستید سوار تاکسی شوید یکی از همشهری ها با تنه زدن و بدون رعایت نوبت  شما را از سوار اتوبوس یا تاکسی شدن محروم کرد و وقتی که پس از مدتی معطلی توفیق پیدا کردید سوار تاکسی شوید، دیدید مسافر کنار دستی تان با کمال بی توجهی فضایی بیشتر از فضای یک فرد مسافر را اشغال کرده، روی صندلی ولو شده است. شاید دیده باشید که: برخی در تاکسی، مینی بوس، اتوبوس و مترو یا یکی دیگر از مکان های عمومی با صدای بلند با تلفن همراه صحبت می کنند، عابری عجولانه از گذرگاه های عمومی عبور می کند و بدون مراعات دیگران به آنان تنه می زند، راننده ای با لایی کشیدن (رانندگی نکردن در بین خطوط)! و نادیده گرفتن حق تقدم دیگران حتی از‌ چراغ قرمز عبور می کند، عابری از غیر از نقاط خط کشی شده یا وقتی چراغ راهنما قرمز است از خیابان عبور می کند،‌ راننده ای که روی خط عابر پیاده توقف می کند،‌ مغازه داری که قفسه ها و جعبه های مغازه اش را در پیاده رو قرار داده است، همسایه ای که با سر و صدای تلویزیون یا ایجاد آلودگی صوتی مزاحم دیگران می شود، و .... متاسفانه این گونه رفتارهای آزارنده و زحمت آفرین بوفور در سطح شهر ما مشاهده می شود.

این نوع رفتارها از سویی موجب آزردگی دیگران می شود و از طرفی نشانه ای از آزردگی های فردی و جمعی است. به عبارت دیگر این قبیل رفتارها را هم می توان عاملی برای ایجاد یا تشدید نارضایتی دانست و هم می توان آن ها را معلول نارضایتی از زندگی شهری به حساب آورد. رعایت نکردن حقوق شهروندان در مواردی دلیلی برای برخی از منازعات و پرخاشگری های روزمره‌، عدم گذشت و رواج روحیه انتقام جویی در میان شهروندان تهرانی می شود. همین مسائل به ظاهر کم اهمیت است که ممکن است بصورت منبعی برای ایجاد تنش، اضطراب و زندگی رقابت آمیز پایتخت نشینان درآید.

شهرنشینی در ایران سابقه ای طولانی دارد و سالهاست مدنیت (شهرنشینی) به شیوه زیست بخش قابل توجهی از مردم تبدیل شده است. در حال حاضر نرخ شهرنشینی در ایران بیش از 65 درصد است. این بدان معناست که جمعیت کشور شهری ترین جمعیت در خاورمیانه است و از این جهت  یکی از شهری ترین حمعیت ها در میان کشورهای در حال توسعه به شمار می آید. امروز ایران دارای 700 شهر است و روند شهرنشینی در ایران در سال های اخیر حاکی از آن است که این روند در سالهای آتی همچنان با شدت ادامه خواهد یافت. 
شتاب زده بودن روند شهرنشینی در کشور ما دلیلی برای عدم رشد متناسب فرهنگ شهروندی است. به عبارت دیگر شهرنشینان ما به شهروندانی مسئول که بتوانند با تعهد مدنی در شهرها زندگی کنند، تبدیل نشده اند. این امر، طبیعتا، باعث بروز مشکلات  فراوانی در سطح شهرهای بزرگ کشور می شود و تمامی ابعاد زندگی اجتماعی را تحت تاثیر قرار می دهد.

مفهوم پردازی شهر و زندگی شهری به معنای مدرن آن مورد توجه متفکران جدید، اعم از چپ و راست، بوده است. جامعه شناسانی چون جان ‌لاک ‌و ژان ‌ژاک روسو از اصطلاح جامعه‌ی مدنی برای توصیف حاکمیت مدنی در تمایز با جامعه‌ی طبیعی یا حاکمیت طبیعت استفاده کردند، اما مفهوم مارکسیستی جامعه‌ی مدنی که ریشه در اندیشه‌های هگل دارد، جامعه‌ی بورژوایی یا مدنی die bürgerlich geselchaft  را قلمروی افرادی می داند که واحد خانواده را ترک گفته‌اند تا وارد رقابت اقتصادی شوند؛ این قلمرو در تقابل با دولت است. جامعه‌ی مدنی پهنه‌ی نیازهای خاص، سود شخصی و تقسیم‌بندی است.

مارکس جامعه‌ی مدنی را جایگاه ماتریالیسم بدوی، روابط مالکیتی مدرن، مبارزه‌ و رقابت همه جانبه و فراگیر و رشد خود‌پرستی می داند. گرامشی نیز در یادداشت های زندان در سال 1971،  جامعه‌ی مدنی را صرفاً گستره نیازهای فردی ندانسته، بلکه آنرا گستره سازمان‌ ها می داند که توان نظم‌یابی درونی عقلانی و توان آزادی دارد. او بر سازمان پیچیده‌ی جامعه مدنی به مثابه‌ی «هم‌نوایی با ارگانیسم‌هایی نام برد که عموماً خصوصی نامیده می‌شوند و در آن سرکردگی (هژمونی) و توافق خود انگیخته، سازمان می‌یابد»  این موضوعات همگی بر این دلالت می کنند که زندگی مسالمت آمیز و همنوایی اجتماعی و فرهنگی در زندگی شهری مستلزم آموزش همه جانبه و کنترل رفتارهاست. (سایت fakouhi)

در شهری که به نیازهای اولیه شهروندان پاسخ درستی داده نشود، منافع فردی بر منافع جمعی مقدم می شود. عقلانیت روزمره شهروندان عقلانیتی خودمدارانه، کم مایه و کوتاه مدت است که بواسطه آن فرد بدون برنامه ریزی در پی یافتن آسان ترین راه برای رسیدن به هدف فردی برمی‌آید. چنین شخصی به دنبال دست یابی به منافع فردی و آنی، و دور شدن از منافع جمعی و آتی است. در حالی که در عقلانیت پر مایه، فرد با برنامه ریزی در پی انتخاب بهترین روش برای دستیابی به نتایج جمعی و آتی است. از نشانه های شهر هایی با عقلانیت کم مایه، وجود شهروندانی خود مدار، رواج رفتارهای پرخاشگرانه در میان شهروندان، تضییع حقوق افراد توسط یکدیگر و تمایل تعمیم یافته به قانون گریزی است.

با متحول شدن مفهوم شهروندی و با ظهور فرایند جهانی شدن در شرایط کنونی جهان، مقامات و نهادهای محلی مکلف به آموزش حقوق شهروندی، ترویج و تامین حقوق شهروندان هستند. در این میان نقش شهرداری نسبت به سایر نهادها در تحقق حقوق شهروندی در میان مردم پوشیده نیست. این موضوع، بخصوص اگر شهرداری ها را نهادهایی فرهنگی ببینیم و نه صرفا خدمتگذارانی که مسئول نظافت و عمران شهر هستند، اهمیتی دو چندان می یابد. 

کلیات تحقیق
در این گزارش با به کارگیری نظرسنجی تلفنی و بدست آوردن آمارها، پردازش و تحلیل علمی آنها، سعی شده است تا به مصادیق تضییع حقوق شهروندی در وسایل نقلیه عمومی و نقش نهادهای اجتماعی موثر در رعایت حقوق شهروندی بین مردم از نظر پاسخگویان دست یافت.  این گزارش حاصل جمع آوری پاسخ 4 118نفر از مردم تهران به پرسشنامه تهیه شده توسط واحد نظرسنجی تلفنی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای موسسه همشهری است. این افراد به صورت تصادفی و بر اساس مراجعه به فهرست شماره تلفن ها (از 22000000 الی 88999999) انتخاب شدند. در این گزارش نظر کسانی که تمایل به پاسخگویی به تمام پرسش های تحقیق را داشته اند، منعکس شده است.  .

اهداف  تحقیق
اهداف این تحقیق آگاهی از نظر پاسخگویان تهرانی درباره موارد زیر است:
 مصادیق تضییع حقوق شهروندی در وسایل نقلیه عمومی
نقش نهادهای اجتماعی موثر در رعایت حقوق شهروندی بین مردم
شیوه برخورد پاسخگویان با کسانی که حقوق شهروندان را در وسایل نقلیه عمومی نادیده می گیرند.

روش نظرسنجی
در این پژوهش، از نظرات عامه مردم به صورت تلفنی (نظرسنجی تلفنی) به روش پیمایشی و نمونه گیری تصادفی استفاده شده است. عددهای داخل جدول گرد شده است.

 جامعه نمونه
در این تحقیق نمونه آماری شامل  1184 نفر از مردم تهران است لازم به ذکر است که از این تعداد 32درصد مرد و 68 درصد زن هستند.

زمان اجرای نظرسنجی
این نظرسنجی از تاریخ  5  تا  8  آبان ماه 1386 توسط گروه نظرسنجی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای روزنامه همشهری انجام شده است.

پرسشنامه نظرسنجی
1.  جنس         
2. سن           
3. تحصیلات
4. شما از کدام وسیله نقلیه عمومی استفاده می کنید؟
5. در وسایل نقلیه عمومی با کسی که حقوق شهروندان دیگر را نادیده بگیرد، برخورد کردید؟
6. به نظر شما بیشتر در چه مواردی حقوق شهروندان در وسایل نقلیه عمومی پایمال می شود؟
7. چرا؟
8. تا به حال شما حق کسی را در وسایل نقلیه عمومی نادیده گرفتید ؟
9. در اینگونه موارد شما از عکس العمل دیگران چی حالی پیدا می کنی؟
10. با کسی که در وسایل نقلیه عمومی حق شما را زیر پا بگذارد چه برخوردی می کنی؟
11. شما با کسی که در وسایل نقلیه عمومی حق فرد دیگری را نادیده بگیرد چه برخوردی می کنی؟
12. به نظر شما کدام یک از این نهادها: شهرداری، مدرسه، رسانه و خانواده در رعایت  حقوق شهروندی بین مردم نقش مهمی دارند؟
13. نهاد (شهرداری، مدرسه، رسانه و خانواده)  در اجرای این نقش چه وظیفه ای دارد؟

چکیده:
 طرح نظرسنجی حاضر، ‌به منظور دست یافتن به نظر پاسخگویان در مورد مصادیق تضییع حقوق شهروندی در وسایل نقلیه عمومی و نقش نهادهای اجتماعی موثر در رعایت حقوق شهروندی بین مردم شهر تهران به اجرا درآمده است. یافته های این طرح به قرار زیر است:
- 68 درصد از پاسخگویان زن و32 درصد  مرد هستند.
- 18 درصد پاسخگویان در گروه سنی 21- 25 سال قرار دارند.
- از میان پاسخگویان، 42درصد دارای مدرک دیپلم هستند.
- بیشتر پاسخگویان (48 درصد) استفاده از اتوبوس را به سایر وسایل نقلیه عمومی ترجیح می دهند. این در حالی است که فقط 14درصد از پاسخگویان از وسایل نقلیه عمومی استفاده نمی کنند.
- 69 درصد  از پاسخگویانی که با وسایل نقلیه عمومی در شهر رفت و آمد می کنند شاهد مواردی از نادیده گرفته شدن حقوق شهروندان دیگر بوده اند.
- به نظر 41 درصد از پاسخگویان، عدم رعایت نوبت از بیشترین موارد تضییع حقوق شهروندان در وسایل نقلیه عمومی است.
-  43 درصد از پاسخگویان عدم رشد فرهنگ شهرنشینی را دلیل نادیده گرفته شدن حقوق شهروندی در وسایل نقلیه عمومی عنوان کردند.
- 81  درصد  از پاسخگویانی که با وسایل نقلیه عمومی در شهر رفت و آمد می کنند، معتقد اند که خودشان در وسایل نقلیه عمومی تا به حال حقوق شهروندان دیگر را زیر پا نگذاشته اند. این درحالی است که 13 درصد از ایشان در وسایل نقلیه عمومی حقوق شهروندان دیگر را نادیده گرفته اند.
- از میان پاسخگویانی که در وسایل نقلیه عمومی حقوق شهروندان دیگر را نادیده گرفته اند، 68 درصد از این عمل اظهار ناراحتی کردند.
- از میان پاسخگویانی که با وسایل نقلیه عمومی در شهر رفت و آمد می کنند، 47 درصد به افرادی که در وسایل نقلیه عمومی حق ایشان را نادیده بگیرد،  تذکر می دهند.
- از میان پاسخگویانی که با وسایل نقلیه عمومی در شهر رفت و آمد می کنند، 50 درصد به افرادی که در وسایل نقلیه عمومی حق شخص دیگری را نادیده بگیرد،  تذکر می دهند. این در حالی است که 20 درصد از ایشان به این موضوع اهمیت نمی دهند.
- 26 درصد از پاسخگویان خانواده، 25 درصد شهرداری، 23 درصد رسانه و 9 درصد مدرسه را به ترتیب به عنوان نهادهایی که در ترویج رعایت حقوق شهروندی نقش مهمی دارند، معرفی کردند.
- 38 درصد از پاسخگویان آموزش حقوق شهروندی به شهروندان را وظیفه نهادهایی چون خانواده، شهرداری، رسانه و مدرسه عنوان کرده اند.  

جنس پاسخگویان   
بر اساس جدول شماره 1، از میان 1184 نفر پاسخگو  68 درصد  زن  و 32  درصد مرد  هستند.

جدول شماره  1- توزیع پاسخگویان بر اساس جنس

نمودار شماره  1

سن پاسخگویان
جدول شماره 2، نشان دهنده توزیع جامعه آماری این تحقیق است. همان طور که مشاهده می شود بزرگترین گروه سنی در 1184 نفر پاسخگوی این تحقیق را گروه سنی 21 تا 25 سال (18 درصد) و کوچک ترین گروه سنی را افراد بالاتر از 46 تا 50 سال (7 درصد) تشکیل می دهند.

جدول شماره 2- توزیع پاسخگویان بر اساس سن

نمودار شماره 2

سطح تحصیلات پاسخگویان
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 3،  از میان 1184 نفر  پاسخگو 42 درصد دیپلم و 3 درصد بی سواد هستند.

جدول شماره 3- توزیع پاسخگویان بر اساس میزان تحصیلات

پاسخگویان از کدام وسیله نقلیه عمومی استفاده می کنند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره4، از میان 1184 نفر پاسخگو، اکثریت پاسخگویان (48درصد) استفاده از اتوبوس را به سایر وسایل نقلیه عمومی ترجیح می دهند. لازم به ذکر است بعضی از پاسخگویان به بیش از یک وسیله نقلیه عمومی برای رفت و آمد در سطح شهر تهران اشاره کرده اند.

جدول شماره 4- توزیع پاسخگویان بر اساس وسیله نقلیه عمومی مورد استفاده

پاسخگویان در وسایل نقلیه عمومی شاهد تضییع حقوق شهروندان بوده‌اند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 5، از میان 1004 نفر پاسخگویی که با وسایل نقلیه عمومی در شهر رفت و آمد می کنند، 69 درصد شاهد مواردی از نادیده گرفته شدن حقوق شهروندان دیگر بوده اند.

جدول 5 -  توزیع پاسخگویان بر اساس شاهد تضییع حقوق‌شهروند در وسایل نقلیه عمومی

نمودار شماره 5

مصادیق تضییع حقوق شهروندان در وسایل نقلیه عمومی از نظر پاسخگویان
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 6، از میان 1184 نفر پاسخگو، اکثریت (41 درصد) رعایت نکردن نوبت را از مصادیق تضییع حقوق شهروندی در وسایل نقلیه عمومی عنوان کردند.

جدول 6- توزیع پاسخگویان بر اساس مصادیق تضییع حقوق‌شهروندی در وسایل نقلیه‌عمومی

دلایل نادیده گرفته شدن حقوق شهروندی در وسایل نقلیه عمومی از نظر پاسخگویان
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 7، از میان  1077  پاسخگویی که به مصادیق تضییع حقوق شهروندی در وسایل نقلیه عمومی اشاره کردند، اکثریت (43 درصد) عدم رشد فرهنگ شهروندی و شهرنشینی را دلیل نادیده گرفته شدن حقوق شهروندی در وسایل نقلیه عمومی عنوان کردند، لازم به ذکر است پاسخگویان بی تفاوتی شهروندان تهرانی نسبت به یکدیگر و خودخواهی ایشان (25 درصد) و کمبود وسایل نقلیه عمومی در شهر تهران (24 درصد) را نیز از دیگر موارد تضییع حقوق شهروندی در تهران بیان کردند.

جدول 7-  توزیع پاسخگویان بر اساس دلایل تضییع حقوق‌شهروندی در وسایل نقلیه عمومی

نمودار شماره  7

آیا پاسخگویان حق کسی را در وسایل نقلیه عمومی نادیده گرفته اند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 8،  از میان  1004 پاسخگویی که با وسایل نقلیه عمومی در شهر رفت و آمد می کنند، 81  درصد  معتقد اند که تا به حال در وسایل نقلیه عمومی حقوق شهروندان دیگر را زیر پا نگذاشته اند.

جدول 8-  توزیع پاسخگویان بر اساس نادیده گرفتن حق شهروندان در وسایل نقلیه‌عمومی  

نمودار شماره  8

 

احساس پاسخگویانی که حقوق دیگران در وسایل نقلیه عمومی تضییع کرده اند
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 9،   از میان 192 نفر پاسخگویی که در وسایل نقلیه عمومی حقوق شهروندان دیگر را نادیده گرفته اند، 68 درصد از این عمل اظهار ناراحتی کردند.

جدول شماره 9-  توزیع پاسخگویان بر اساس احساس شان از تضییع حق دیگران

نمودار شماره  9

برخورد پاسخگویان با شخصی که حقوق ایشان را در وسایل نقلیه عمومی نادیده می گیرند
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 10، از میان 1004 نفر پاسخگویی که با وسایل نقلیه عمومی در شهر رفت و آمد می کنند، 47 درصد به افرادی که حق ایشان را نادیده بگیرد،  تذکر می دهند.

جدول 10-  توزیع پاسخگویان بر اساس برخورد با  شخصی که حقوق ایشان را در وسایل نقلیه عمومی نادیده می‌گیرند

نمودار شماره  10

برخورد پاسخگویان با شخصی که حقوق شهروند دیگری را در وسایل نقلیه عمومی نادیده می گیرند
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 11،  از میان 1004 نفر پاسخگویی که با وسایل نقلیه عمومی در شهر رفت و آمد می کنند، 50 درصد به افرادی که در وسایل نقلیه عمومی حق شخص دیگری را نادیده بگیرد،  تذکر می دهند.

جدول 11-  توزیع پاسخگویان بر اساس برخورد با  شخصی که حقوق شهروند دیگری را در وسایل نقلیه عمومی نادیده می‌گیرند

نهاد موثر در ترویج رعایت حقوق شهروندی میان مردم از نظر پاسخگویان
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 12، از میان 1184 نفر پاسخگو، 26 درصد خانواده، 25 درصد شهرداری، 23 درصد رسانه و 9 درصد مدرسه را به ترتیب به عنوان نهادهایی که در ترویج رعایت حقوق شهروندی نقش مهمی دارند، معرفی کردند. (لازم به ذکر است بعضی از پاسخگویان به بیش از یک نهاد را برای ترویج رعایت حقوق شهروندی در میان مردم اشاره کرده اند.) 

جدول 12-  توزیع پاسخگویان بر اساس معرفی نهاد موثر در ترویج رعایت حقوق شهروندی میان مردم تهران 
     

وظیفه ای که شهرداری، مدرسه، رسانه و خانواده  در ترویج رعایت حقوق شهروندی دارند از نظر پاسخگویان
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 13،  از میان  1077  پاسخگویی که به مصادیق تضییع حقوق شهروندی در وسایل نقلیه عمومی اشاره کردند، 38 درصد از پاسخگویان آموزش حقوق شهروندی به مردم تهران را وظیفه نهادهایی چون خانواده، شهرداری، رسانه و مدرسه عنوان کرده اند. 

جدول شماره 13-  توزیع پاسخگویان بر اساس وظیفه نهادها در ترویج حقوق شهروندی